• خلاصه برداری چیست؟

• چگونه یک خلاصه خوب از درسهایم داشته باشم؟

• آیا یادداشت کردن آنچه می‌خوانیم، ضروری است؟

 از مطالب يادداشت برداريد تا بيشتر در خاطر بمانند. شاید از این نوع سؤالات در ذهن شما هم خطور کرده باشد. برای پاسخ به سؤالاتی که مطرح می‌شود، در ابتدا کارکرد ذهن را در یادگیری مطالب با مثالی ذکر می‌کنیم و اینکه خلاصه‌نویسی در یادگیری مباحث چه تأثیر به سزایی دارد.

لیوان پر از آبی را در نظر بگیرید. در این لیوان، شن‌های زرد رنگ را می‌ریزیم. ابتدا لیوان زرد رنگ شده و سپس این شن‌ها ته‌نشین می‌شود، پس از ته‌نشین شدن شن‌های زرد رنگ، شن‌های قرمز را می‌ریزیم، پس از مدتی ملاحظه می‌شود که شن‌های قرمز رنگ بر روی شن‌های زرد می‌نشینند، حال شن‌های سبز رنگ را به داخل لیوان ریخته و مشاهده می‌شود که این بار شن‌های سبز بر روی بقیه‌ی شن‌ها می‌نشینند. ترتیب نشست مطالب در ذهن ما هم اینگونه است.به همین علت است که یادآوری مطالبی که به تازگی آموخته‌ایم، سریع‌تر صورت می‌گیرد.

ما در ایام مطالعه‌ی کنکور، در هر رشته با 28، 29 ویا 30 جلد کتاب و به همین تعداد با جزوه و مجموعه‌های تست‌های متعدد سر و کار داریم. مطالب باید دائماً در ذهن ما معلق شوند و یا به عبارتی، تدبیری به کار بندیم تا بنابر اهمیت مطالب درسی در یک مدت کوتاه، مباحث را مرور کنیم. اینجاست که به اهمیت خلاصه‌نویسی پی می‌بریم، چرا که مرور مباحث به صورت چکیده، زمان کمتری را نیاز دارد.

در هفته‌پایانی تابستان، خلاصه نویسی درس‌هایتان را کامل کنید

پژوهش‌ها نشان داده است دانش‌آموزانی که در هنگام مطالعه، تنها به خواندن مطلب پرداخته‌اند، نسبت به دانش‌آموزانی که در هنگام مطالعه زیر مطالب مهم خط کشیده‌اند، دارای بازده‌ی کمتری بوده‌اند و علت آن است که دانش‌آموز به مرور، علاقه‌ی خود را نسبت به مطالب از دست داده و نمی‌تواند به آن توجه کند. در نتیجه، مطالب به صورت فعالانه در ذهن پردازش نشده است.

شما خودتان ناگهان متوجه شده‌اید که در صفحهٔ ۴۵ کتاب هستید، بی‌آنکه بدانید در‌‌ همان پنج صفحهٔ گذشته، چه خوانده‌اید، انگار فقط صفحات را ورق زده‌اید. پس اگر هنگام مطالعه، زیر برخی مطالب را خط بکشید، حاصل کار مفید‌تر از زمانی است که صرفاً مطالب را می‌خوانید.

در زمان خط کشیدن زیر مطالب، حالت فعال‌تر دارید و سبب می‌شود که توجه‌تان به مطالب بیش‌تر شود و احتمال آنکه مطالب را طوری پردازش کنید که معنای شخصی برای‌تان داشته باشد، افزایش می یابد.

با این همه، صرف خط کشیدن زیر مطالب نمی‌تواند به خودی خود مؤثر باشد.چه بسا شما زیر همهٔ سطرهای یک صفحه را خط بکشید و حاصل کار، صفحه‌ای پر از خط در زیر جملات باشد نه یادگیری بیشتر. پژوهش‌ها نشان داده است

اگر شما در هر صفحه بیش از ۵ – ۴ جمله را با خط مشخص کنید، احتمال کاهش یادگیری وجود دارد.

هنگامی که شما بیش از حد در زیر جمله‌ها خط می‌کشید، نشانهٔ این است که این وسیله را جانشین توجه واقعی به مطلب و برگرداندن مطلب به زبان خود کرده‌اید. چیزی که در این عمل باید مد نظر قرار دهید و متمایز سازید، اطلاعات مهم است.یعنی:

نتیجه‌گیری‌های کلی، تعریف‌های کلیدی و جمله‌های اصلی، که وظیفه‌ی آن‌ها توضیح و تشریح نکات است یا توضیحات فرعی و کل مطلب که در مجموع می‌توان آن‌ها را در حاشیه‌ ذهن قرار داد، بدون اینکه به اندیشه‌ی اصلی مطلب خدشه‌ای وارد آید.

مطالعاتی که در زمینه‌ی مقایسه‌ی میزان تأثیر در خواندن تنها، خواندن و خط کشیدن در زیر جمله‌ها، و خواندن همراه با خلاصه‌نویسی انجام گرفته است، بدون استثنا نشان داده است که خط کشیدن زیر جمله‌ها و یادداشت‌برداری، از خواندن تنها و خلاصه‌نویسی از خط‌کشی، مؤثرتر است.

برای مثال در یک بررسی، مطلبی را برای مطالعه به دانش‌آموزان دادند و سپس یک آزمون چند جوابی، یک بار بلافاصله پس از خواندن مطلب مزبور و یک بار ۵ هفته بعد از آن‌ها به عمل آوردند. نتیجه این بود: آن‌ها که یادداشت برداشته بودند، نسبت به آن‌هایی که زیر مطلب را خط کشیده بودند و هر دو این‌ها نسبت به آن گروه که فقط مطلب را خوانده بودند، برتری داشتند.

پس باید به هنر خلاصه‌نویسی مجهز بود تا از زمان و نیز از امکانات، بیشترین استفاده را کرد. از مزایای دیگر خلاصه‌نویسی، بهره‌گیری از یادداشت‌های خلاصه در مدت زمان کوتاه و صرفه‌جویی در زمان، تسهیل در برخورداری از محتویات کتب و جزوات در حجم کم، ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان برای مطالعه، کمک در به خاطر سپردن مطالب و از یاد نرفتن آن‌ها و کمک به تمرکز فکر هنگام خواندن کتاب و جزوه می‌باشد.

بسیار اتفاق افتاده که در اولین بار مطالعه‌ی یک مطلب، انسان فکر می‌کند این مطلب، خوب و لازم است و در خلاصه سازی آنها را می‌آورد و در نهایت می‌بیند خلاصه، چیزی از اصل مطلب کم نیست. این به عدم مهارت در خلاصه‌نویسی بر می‌گردد یا به عدم آگاهی اجمالی از محتوای آنچه خلاصه می‌شود و یا به عدم دقت شخص در تفکیک مطالب مهم از کم اهمیت مربوط می‌شود.

لذا باید در زیر رعایت شود:

• مطالعه عمیق توأم با یادگیری صحیح مطلب در همان بار اول

دانش‌آموزان مطالبی را که اولین بار در سر کلاس درس یا کتاب‌ها یاد گرفته‌اند – خواه با برداشت درست یا غلط – با همان برداشت، مطالب را در ذهن می‌سپارند و متأسفانه دیده شده که اصلاح یا حذف مطالب که به اشتباه در ذهن سپرده‌ایم، بسیار کار سختی است.

همین درک نادرست از مطالب شما را دچار سردرگمی می‌کند. بنابراین در گام‌های اول یادگیری لازم است که پس از مطالعه‌ی عمیق مباحث یا خلاصه نویسی مباحث کلاسی، برای زدودن اشتباهات احتمالی در یادگیری مطالب آن درس، بلافاصله پس از کلاس، یادداشت‌ها را مرور کنیم و مطالب نادرست را اصلاح کنیم.

• برای درک بهتر، اطلاعات مهم مطالب درسی را خلاصه‌نویسی کنیم:

در یک پژوهش از دانش‌آموزان خواستند تا به یک مطلب گوش دهند و آن را خلاصه کنند. یک هفته بعد از آنها خواستند که هر چه را درباره‌ آن مطلب به یاد می‌آورند، بنویسند. معلوم شد که احتمال به یاد ماندن اطلاعات مهم خلاصه‌نویسی شده، ۶ برابر مطلب خلاصه‌نویسی نشده است.

اگر می‌خواهید احتمال ماندن مطالب مهم در خاطرتان بیش‌تر باشد، از آن یادداشت بردارید و این به معنای یادداشت همه‌ی مطالب نیست، در غیر این صورت نتیجه آن خواهد شد که انبوهی یادداشت‌، شامل اندکی اطلاعات مهم در کنار مقدار بسیار زیادی نکات مهم دست دوم حاصل آید.

• یادداشت‌های کارا بردارید

یکی از راهکارهای کارا کردن یادداشت‌ها به هنگام ثبت کلمات مهم، عدم به کارگیری کلمات اضافی است. در خلاصه‌نویسی هر قدر اطلاعاتی با کلمات کمتر و عبارت‌های کوتاه‌تر نقل شود، کارآیی بالاتر است. بنابراین هنگامی که اطلاعات نسبتاً زیادی را در چند کلمه خلاصه می‌کنیم، یادداشت‌های شما کارا هستند.

در یادداشت‌ها باید هدف‌تان این باشد که حتی‌الامکان مطالب از درس استاد، کتاب و جزوه را در جمله‌های کوتاه و مفید بگنجانید، این سبب می‌شود که توجه شما صرفاً به اطلاعات مهم متمرکز شود.

از اطلاعات خود درباره‌ی ساختار و سازمان‌بندی مطالب بهره ببرید: دانش‌آموزانی که سازمان‌بندی مطالب به آن‌ها یاد داده شده است یا قادر به بازسازی ساختار مطلب بوده‌اند و یا از آن‌ها خواسته شده که مطلب را در ساختاری دیگر تنظیم کنند، نسبت به دانش‌آموزان دیگر در به یاد آوردن اطلاعات برتری دارند.

هرچند اغلب دانش‌آموزان از ابزارهایی که این ساختار را می‌سازند، نظیر بندهای مهم مربوط به عنوان کردن مطالب، جمله‌های اصلی، عنوان‌های تقسیم‌کننده‌ی مطلب در درون فصل‌ها و نتیجه‌گیری پایانی، آگاهی ندارند و همه‌ی این‌ها به مشخص کردن نکات مهم متن کمک می‌کند.

بنابراین

برای آنکه مطمئن شوید، مهم‌ترین اطلاعات را ثبت کرده‌اید، باید به این گونه عناصر ساختاری توجه خاص بکنید. اینها مثل علائم راه‌ هستند که مسیر درست را نشان می‌دهند.

جمله‌های دارای اهمیت ساختاری زیاد، در تعیین ساختار و معنای قطعه‌ای از متن نقش اساسی دارند. این گونه جمله‌ها معمولاً احکام کلی نظیر جمله‌های اصلی، اندیشه‌های اصلی، نتیجه‌گیری‌ها است.

اما جمله‌های دارای اهمیت ساختاری کم را می‌توان بی‌آنکه به اندیشه‌ی اصلی و معنای آن قطعه لطمه‌ای وارد شود، حذف کرد. این جمله‌ها معمولاً مثال‌ها، دلایل و شواهد مربوط به جمله‌های کلی‌تری هستند که دارای اهمیت ساختاری کمتری هستند. پژوهش‌ها نشان داده است که هر چه اهمیت ساختاری جمله‌ای بیش‌تر باشد، به یاد ماندن اطلاعات موجود در آن بیش‌تر است.

لذا باید از این گونه جمله‌ها یعنی

از جمله‌هایی که کلی‌ترین و محوری‌ترین اطلاعات را در بر دارند، یادداشت بردارید و به جمله‌هایی که از لحاظ اهمیت ساختاری، ضعیف و حاوی اطلاعات جزئی‌ترند، توجه چندان نکنید.

• بهتر است که در خلاصه‌نویسی مطالب درسی از نمودار درختی استفاده شود

برای داشتن یادداشت‌های کارا باید ذهن خود را بر اطلاعات همچون ابزارهای ساختاری نظیر بندهای مربوط به مقدمه‌چینی (بندهایی که خواننده را برای ورود به مطلب آماده می‌کنند)، جمله‌های اصلی، عنوان بخش‌ها و خلاصه‌های پایانی که راهنمایی هستند برای تشخیص اطلاعات کلیدی که در ساختار مطلب نقشی مهم دارند، متمرکز کنیم.

• این اطلاعات یادگیری شما را تقویت می‌کند.

در خلاصه‌نویسی ابتدا باید کلیات موضوع مورد توجه قرار گیرد و موضوعات به صورت نمودار درختی رسم شود، سپس به جزئیات پرداخته شود.

در خلاصه‌نویسی باید دقت کرد که معمولاً ایده و نکته‌ی اصلی در دو جمله‌ی اول پاراگراف بیان شود و بقیه‌ی پاراگراف شامل توضیحات این مطلب باشد، اما این بدان معنی نیست که بقیه‌ی متن مهم نیست؛ بلکه در ادامه‌ی متن باید به کلمات کلیدی  توجه کرد. مانند:

«نخستین»، «مهم‌ترین عامل»، «بیش‌ترین تأثیر»، «نکته‌ اساسی»، «در نتیجه» و «وجودی بودن یا نبودن افعال»

بهتر است در خلاصه‌نویسی به جای نوشتن برخی عبارات از علامت‌های اختصاری که برای شما قابل فهم باشد، بهره ببرید، مثل علامت ↑ به جای نوشتن کلمه‌ی افزایش و علامت ↓ به جای نوشتن کلمه‌ی کاهش.

از آنجا که مطالب خلاصه‌نویسی شده به صورت یک منبع درسی استفاده می‌شوند، در خلاصه‌نویسی مطالب سعی کنید مطالب را تمیز و جذاب بنویسید.

ارتباط بین مفاهیم را با فلش نشان دهید و طرز ارتباط موضوعات اصلی و فرعی را به کمک نمودار درختی نمایش دهید تا به درک بهتر مطالب کمک کند.

در هنگام مطالعه‌ مباحث درسی، ابتدا به کشیدن خط در زیر مطالب اصلی، مهم و با اهمیت بپردازید و سپس خلاصه‌نویسی کنید زیرا انجام دو فعالیت مجزا، یادگیری و خلاصه‌نویسی در یک زمان واحد، باعث ایجاد اخلال و عدم تمرکز در انجام هر دو عمل می‌شود.

نکته‌ی قابل توجه آن که هنگام مطالعه‌ی مطالب خلاصه‌نویسی شده که حاوی خطوط اصلی و پیامدهای مهم است، پی به کم اهمیتی مطالبی ببریم که در زمان خلاصه‌نویسی مهم جلوه کرده‌اند و یا به علت گذشت زمان و مرور مطلب، اهمیت اولیه را ندارند. لذا این نکات را حذف کنید.

خلاصه‌نویسی شما چنانچه شامل خلاصه‌ مباحث درسی، نکات مهم در کتاب درسی و جزوات یا تستهای غلط و نزده‌ی شما در آزمون‌ها و مجموعه‌های تست ‌باشد، دارای ارزش درسی بالا است و الزاماً نباید فقط از داخل کتاب یا جزوه‌ شما جمع‌آوری شود.

در خلاصه‌نویسی به انتخاب سبکی مناسب با متن خلاصه شده، رعایت یکنواختی افعال از لحاظ زمان، توجه به حجم مطالب و عدم تصرف در پیام‌ها و محتوای متن اصلی، توجه کنید.

در مورد درسهای فرمولی و قاعده‌دار مانند درس‌های شاخه‌ ریاضیات، فیزیک، شیمی، منطق، گرامر انگلیسی، قواعد عربی، دستور زبان فارسی و آیین نگارش، اقتصاد و آرایه‌های ادبی، خلاصه‌ی این درس‌ها از طریق یادداشت فرمول‌ها و قواعد، رسم نمودارهای لازم و طبقه‌بندی دقیق اجزای هر مبحث فراهم می‌آید و لازم است جهت تسلط و یادآوری در مرور مباحث خلاصه‌نویسی شده، برای هر مورد مثالی آورده شود.ضمناً

چون اغلب قواعد، گاهی به وسیله‌ موارد استثنایی و تبصره‌ها نقض می‌شود، این نکات خلاف قاعده نیز باید یادداشت و آموخته شود. در واقع اهمیت استثناها از قواعد خیلی بیش‌تر است و عموماً، سؤالات مهم و اساسی از میان این مطالب استخراج می‌شود.

در درسهای هم‌گروه ریاضیات، توجه به این نکته ضروری است که توانایی حل مسائل با توانایی تست‌زنی خیلی تفاوت دارد و مورد دوم، بسیار دشوارتر و مستلزم تمرین و تکرار فراوان است.

در خلاصه‌نویسی درس‌های تشریحی و حفظ‌کردنی از قبیل معارف، تاریخ، جغرافیا، تاریخ ادبیات، جامعه شناسی، علوم اجتماعی، روان‌شناسی، فلسفه، زیست‌شناسی، زمین شناسی، ادبیات و شیمی (بخش‌های تعریفی و تشریحی) باید

کل هر فصل یا گفتار را بخوانید و مطالب اساسی و مهم را به شکلی برجسته مشخص سازید. آنگاه نکات مشخص شده را در یک دفتر جداگانه یادداشت کنید.